पृथ्वीनारायण शाहकाे ससुराली जीर्णोद्धारको पर्खाइमा

मकवानपुर गढी प्रदेश–३ को अस्थायी राजधानी हेटौंडाबाट १६ किमी उत्तर पूर्व, १०१७ मिटर उँचाइको थुम्कोमा छ । त्यतिवेला शत्रुबाट सुरक्षित हुन यस्ता गढी (किल्ला) बनाइन्थे ।

मकवानपुर पृथ्वीनारायण शाहको ससुराली हो । त्यतिवेला काठमाडौंको दक्षिणी सीमा मकवानपुर थियो । मकवानपुर लगायत पाल्पादेखि पूर्वमा पहाडी, भावर र तराईका भाग समेत विजयपुरसम्म नै राजा मणिमुकुन्द सेनको राज्य थियो ।

मकवानपुरका राजा हेमकर्ण सेनकी छोरी राजकुमारी इन्द्रकुमारीसँग पृथ्वीनारायण शाहको विवाह १७९५ साल फागुनमा भयो । विवाहमा दुलही नपठाएकाले दुई वर्षपछि गौना लिन जाँदा विवाहमा दिएको गजमोतीको हार र एकदन्ता हात्ती दिन युवराज दिग्वन्धन सेन नमानेका कारणले वैरभाव भयो ।

पृथ्वीनारायण पनि विवाहमा दिइएका ती वस्तु नलिई दुलही नलैजाने भनी राजासँग विदा नभई फिर्ता भए । मकवानपुरसँगको गोरखाको सम्बन्ध त्यत्तिकैमा टुट्यो । मित्रता कायम रहन सकेन ।

यो गढी सेन राजवंशको कीर्ति हो । ठूलो साम्राज्यका रुपमा रहेको सेन राज्यको राजधानी यही गढी क्षेत्र थियो । पाल्पाका राजा मणिमुकुन्द सेनले राज्य ठूलो भएकाले चार भाग लगाएका थिए ।

मकवानपुर उनको छोरा लोहाङ सेनको भागमा परेको थियो । त्यही वंशका तुला सेनले यो ऐतिहासिक गढी लगभग ४०० वर्ष अगाडि बनाएका थिए । पृथ्वीनारायणले विवाह गरेकी हेमकर्णकी पुत्री इन्द्रकुमारी उनकै वंशकी थिइन् ।

चारैतिरका राज्य जितेर काठमाडौंलाई नाकाबन्दी गर्ने क्रममा अंग्रेजलाई रोक्ने गोरखाको अभ्यान्तर मकवानपुरसँगको विवाहबाट सफल हुन सकेन ।

नाता टुटेको ससुराली माथि आक्रमण गर्न पृथ्वीनारायण बाध्य भए । हेमकर्ण सेनको मृत्युपछि दिग्बन्धन सेनको पालामा १८१९ सालको भदौ ९ गते मकवानपुर गढी गोर्खालीले विजय गरे ।

यो गढी जमीनको बनोट अनुसार डाँडाको टुप्पामा छ । यसको क्षेत्रफल पूर्व–पश्चिम ११५ मिटर र उत्तर–दक्षिण ३५ मिटर छ । भित्री दुई दरबार मन्दिर लगायत यो ऐतिहासिक र पुरातात्विक गढी चेप्टा कुँदिएका ढुङ्गाबाट बनेको छ ।

यसको प्रवेशद्वार उत्तरपश्चिमतर्फ रहेको छ । गढीको बीचमा वक्राकार पर्खालहरूद्वारा घेरिएको छ । यस्ता किल्ला नेपालका धेरै ठाउँमा पाइन्छन् । पहाडको थलीमा ठूला ठूला ढुङ्गा मानिसले बोकेरै गढी निर्माण गरेका हुन् । त्यो वेलाको निर्माण क्षमता स्तुत्य छ ।

२५ फिट अग्लो, ७ फिट चौडा र शत्रु प्रवेश गर्न नसक्ने गरी वरिपरि १० फिट गहिरो र दुई मिटर चाक्लो खाई (खाल्डो) रहेको छ । शत्रुबाट राजपरिवार र सेनाको रक्षा गर्न यो गढी बनाइएको थियो ।

गढीको भित्री भागमा एउटा कोत घर र अर्को दरबार गरी २५.७X९.१० मिटरका दुई ठूला भवन रहेका थिए । हाल छाना भत्केर घरको गारोको भाग मात्र बाँकी छ । ढुङ्गाको पाँच फिट चाक्लो गारो अझै साबुत अवस्थामा छ । दुईतिर ८.९०X३.०० मिटर आकारका वर्गाकार खुला ट्याड्ढी वर्षाको पानी जम्मा गर्न बनाइएका रहेछन् ।

मूल ढोका प्रवेशसँगै पूर्वतर्फको भवनको पश्चिम सिमानामा बालगोपालको मन्दिर रहेको छ । जसमा स्वर्ण जलप लगाइएको धातुको मूर्ति रहेको छ ।

जसको शिरोभाग नै चोरी भएपछि २०६४ फागुन २३ मा अर्को प्रतिस्थापन गरिएको छ । पश्चिमतर्फ महादेवको मन्दिरमा प्रस्तरको शिवलिङ्ग रहेको छ । पछिल्लो समय सुरक्षाको अभाव हुँदा त्यहाँका धेरै वस्तु हराइसकेका छन् ।

यो किल्ला भारतमा अंग्रेजहरूको शासन शुरु भएपछि, तोप अनि बन्दूकको आविष्कार भइसकेपछि बनेको देखिन्छ । गढीको माथिल्लो भागबाट बाहिर गोली हान्ने तथा बाहिरबाट आएको बम र गोली रोक्न, छल्न ज्यामितीय दृष्टिले बनाएको देखिन्छ ।

मकवानपुरकै चिसापानी र हरिहरपुर गढी; उदयपुरको चौदण्डी गढी; दैलेखको सदरमुकाममा पनि यस्तै शैली र ढाँचाका ढुङ्गे गढी रहेका छन् । यो र ती गढीको बनावट हेर्दा उच्चस्तरको इन्जिनियरिङ शिल्प देखिन्छ । गढीको पर्खाल र कुना, शत्रु चढ्न नसक्ने, गोली, बम छेक्ने तथा पर्खालको आड लिने प्वाल प्रतिरक्षात्मक हिसाबले उच्चस्तरको देखिन्छ ।

गाउँपालिकाले भर्खरै गढीको संरक्षण थालेको रहेछ । यसक्रममा पैदल बाटोमा सिंढी बनाइएको छ । घेरा बारा गरिएको छ । ठाउँ–ठाउँमा बस्ने बेन्च, फोहोर फाल्ने बक्सा राखिएको छ । प्रवेश टिकट घर बनाइएको छ । गढी जाने मार्गमा सङ्ग्रहालय भवन तयार हुने अवस्थामा छ ।

पर्यटक स्थलको रुपमा विकास गरी आय आर्जनतिर दृष्टि केन्द्रित छ । फूलका बिरुवा लगाइएकाले त्यहाँको सौन्दर्य वृद्धि भई विदाको दिन दर्शनार्थीको भीड हुँदोरहेछ ।

संरक्षणका क्रममा गढीभित्र रहेको पुरातात्विक महत्वका दुई दरबार भत्किसक्दा पनि जीर्णोद्धार गर्न यथेष्ट ध्यान दिएको देखिएन । त्यसैगरी पूर्व दक्षिण भागमा रहेको सानो बुर्जाघर पनि भत्किसकेको छ ।

ढीको मूल पर्खाल र अन्य स्थानमा उम्रिएका घाँसपात, बिरुवा जरैदेखि उखेलेर सफा गर्नु आवश्यक छ । यतातिर गाउँपालिकाको ध्यान जानु जरुरी छ । त्यस्तै यो ऐतिहासिक र पुरातात्विक महत्वको गढी तथा गढीका मुख्य बनोट कोत घर, दरबार, मन्दिरहरूको उचित तवरले जीर्णोद्धार गर्न पुरातत्व विभागको ध्यान जानुपर्दछ ।

 

साभार हिमाल खबरबाट